ჟურნალი ნომერი 1 ∘ დავით ასლანიშვილი ∘ ქრისტინე ომაძე ∘
სავალუტო კრიზისები საქართველოში: გაკვეთილები და პერსპექტივა (1995 – 2016)

რეზიუმე

მოცემულ კვლევაში პირველად არის აღწერილი და თავმოყრილი დამო­უკი­დებელი საქართველოს ისტორიაში მომხდარი სამი სავალუტო კრიზისი, მა­თი წარმოშობისა და განვითარების ისტორია. მოცემულია სავალუტო კრიზი­სე­ბის დაძლევისა და პრევენციის რჩევები, გამოკვლეულია მათი ბუნება  და გან­საკუთრებული ყურადღება აქვს დათმობილი კრიზისების დაძლევაში დაშვე­ბუ­ლი შეცდომის ანალიზს.

საკვანძო სიტყვები: სავალუტო კრიზისი, ლარის გაცვლითი კურსი, ფულადი აგრეგატები, საერთაშორისო რეზერვები, საქართველოს ეროვნული ბანკი

შესავალი

დამოუკიდებლობის აღდგენიდან საქართველოს მთავარი ამოცანაა  და­მოუ­კიდებლობის პოლიტიკური და ეკონომიკური მახასიათებლების სრულყოფა და შენარჩუნება. ამ მხრივ, დამოუკიდებელი, სტაბილური, ეკონომიკურ ზრდასა და მოსახლეობის კეთილდღეობის ამაღლებაზე მომართული ეკონომიკური პო­ლიტიკა წარმოადგენს იმ ქვაკუთხედს, რომელიც უზრუნველყოფს საქართ­ველოს მყარ და საიმედო ინტეგრაციას მსოფლიო თანამეგობრობაში, როგორც წარმატებულს, პროგრესსა და ინოვაციებზე დაფუძნებულ სახელმწიფოს.

ამ მხრივ ეკონომიკაში და მის მთავარ ინდიკატორში _ ფულად-საკრე­დიტო სისტემაში _ აუცილებელია ისეთი მყარი და პროგნოზირებადი გარემოს შექ­მნა, რომელიც საიმედო ბაზისი იქნება შემდგომი წინსვლისა და განვი­თა­რებისათვის.

საფინანსო წრეებში ამ მოდელს ძლიერი ასიმეტრია ეწოდება. ეს არის მოდელი, როდესაც საფინანსო სისტემა და მისი რგოლები სრულყოფილად ფლობენ წარსულის ინფორმაციას, აქვთ ტრანსპარანტული და უტყუარ სტა­ტის­­ტიკაზე დამყარებული გარემო, რაც მიმდინარე მოვლენების სწორი ანა­ლი­ზისთვის ესაჭიროებათ და, რაც მთავარია, არსებობს შესაძლებლობა, დაგეგმო მომავალი, მისი მოსალოდნელი საფინანსო სტრატეგია, კურსი და შედეგი.

სამწუხაროდ, საქართველოში ადგილი აქვს მხოლოდ სუსტ ასიმეტრიას, ანუ გვაქვს მხოლოდ წარსულის გაანალიზების შესაძლებლობა. მიმდინარე ვითარებისა და საფინანსო პოლიტიკის არატრანსპარანტულობა, სუბიექტ­უ­რო­ბა, საფინანსო და კაპიტალის ბაზრის განუვითარებლობა (და მისი ფაქ­ტობ­რივი და მიზანმიმართული ლიკვიდაცია) და ბაზრის ნაცვლად რამდენიმე ჯგუ­ფის მიერ ემოციური თუ პირადი მოსაზრებებით ფინანსური სისტემის მარ­თვა-გამგეობა არ იძლევა საშუალებას, რომ გაანალიზდეს მიმდინარე მოვლენები, რაც ყოველგვარ საფუძველს უსპობს სამომავლო პროგნოზის მომზადებას და მისი სავარაუდო ანარეკლის მოდელის შექმნას. ეს კი საფუძველს აცლის ნე­ბისმიერ მცდელობას, რომ დამკვიდრდეს რეალური სტაბილურობა და უზრუნ­ველყოფილ იქნეს მომავალზე ორიენტირებული მდგრადი, სტაბილური და მრავალწლიანი განვითარების საფინანსო სტრატეგია.

ასეთ პირობებში მნიშვნელოვანია, მოხდეს საქართველოში წარსული საფინანსო-სავალუტო კრიზისების შესწავლა, მათი თავმოყრა და ანალიზი, რისი მცდელობაც მოცემულია ჩვენ ნაშრომში. 

კვლევის მიზანი: ჩვენი კვლევის მიზანს წარმოადგენს შესაბამისობისა და კანონზო­მიე­რე­ბის დადგენა ლარის გაცვლით კურსსა და საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ წარმოებულ სავალუტო პოლიტიკას შორის, ან/და მისი უარყოფა.

კვლევის ამოცანა და დროითი პერიოდი: საქართველოს ეროვნული ვალუტა _ ლარი _ მიმოქცევაშია 1995 წლის სექტემ­ბრიდან. მის მიმოქცევაში გაშვებას წინ უძღოდა სტაბილიზაციის პროგ­რამა, რომელიც 1994 წელს იყო ამოქმედებული.

ამ პერიოდიდან მოყოლებული, მიმოქცევაში მყოფი ლარის ფულადი აგრეგატები (M0, M1, M2 და უცხოური ვალუტის M3) არათანმიმდევრულად, თუმცა განუხრელად იზრდება.

ჩვენი კვლევის ამოცანიდან გამომდინარე, ყველაზე უპრიანია განვიხი­ლოთ, თუ რა ზემოქმედება ჰქონდა კრიზისულ ფაქტორებს ლარის კურსზე და ეროვნული ბანკის სავალუტო პოლიტიკაზე. ამ მხრივ, ლარის მიმოქცევაში გაშვებიდან გასული 20 წლის მანძილზე ჩვენ გამოვყავით სამი მასშტაბური სავალუტო კრიზისი:

1998-1999 წლების, ინდონეზიით დაწყებული და საქართველოში რუსე­თიდან გადმოსული, ფინანსურ-სავალუტო კრიზისი;

2008-2009 წლები: აგვისტოს ომისა და მსოფლიო ფინანსური კრიზისის ფონზე ლარის სავალუტო კრიზისი;

2014 წლის შემოდგომიდან მოყოლებული, აშშ დოლარის პოზი­ციების განმტკიცებისა და ამის ფონზე განვითარებული გლობალური პოლიტიკურ-ეკონომიკური კრიზისი, რამაც ლარის ყველაზე მძიმე სავალუტო კრიზისი გამოიწვია.

ლარის პირველი სავალუტო კრიზისი

ლარის ფულადი აგრეგატების საწყისი პოზიცია შემოღებისას შემდეგი პარამეტრებით ხასიათდებოდა: 1995 წლის ოქტომბრის ბოლოს ლარის მასა (M2) 112,3 მლნ ლარს შეადგენდა, მთლიანად საქართველოს საბანკო სისტე­მაში არსებული უცხოური ვალუტის მასა (M3) 19 მლნ ლარის ტოლფასი იყო, რაც 1995 წლის ოქტომბერში არსებული ფიქსირებული კურსით, აშშ დოლართან მიმართებით (1 აშშ დოლარი=1,3 ლარს)  15 მლნ აშშ დოლარის ტოლფასი იყო.  

აშშ დოლართან ლარის ფიქსირებულმა კურსმა 1998 წლამდე გასტანა, რა დროსაც ფულადი აგრეგატები შემდეგ პროპორციას აფიქსირებენ:

1997 წლის მიწურულს ლარის მასა (M2) გაუტოლდა 295 მლნ ლარს, ხოლო უცხოური ვალუტის მასმა ლარში (M3) 75,5  მლნ ლარი შეადგინა, რაც 58 მლნ აშშ დოლარის ტოლფასი იყო.

1998 წელს საქართველოს ეროვნული ბანკი მცურავ გაცვლით კურსზე გადადის და 1998 წლის აგვისტოს მიწურულს ვითარება შემდეგნაირად გამოი­ყურება:

ლარის მასა (M2) – 294 მლნ ლარი (ანუ უცვლელია 1997 წლის დეკემ­ბრის მონაცემთან);

უცხოური ვალუტის მასა (M3) – 100,5 მლნ ლარი, რაც 80 მლნ აშშ დო­ლა­რის ტოლფასია (კურსი ამ პერიოდში 1 აშშ დოლარი  = 1,35 ლარს).

ცხრილი1

 (ლარის ფულადი აგრეგატები 1995 – 1998)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
ოქტომბერი 95	131419	112337	107279	84708
დეკემბერი95	179441	160145	154534	124779
ივნისი96	200404	173516	166869	130458
დეკემბერი96	255754	220751	212448	176733
ივნისი97	262436	215412	202166	168531
დეკემბერი97	370497	294974	277863	239691
ივნისი98	379560	281441	265401	220694
აგვისტო98	394825	294175	279833	230411

 წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

ამავე პერიოდში საერთაშორისო რეზერვების მხრივ შემდეგი ვითარება სუფევდა:

ცხრილი2

(საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 1995 – 1998)

	ოფიციალური სარეზერვო აქტივები (ათასი აშშ დოლარი)
31,10,1995	171261,9
31,12,1995	196188,8
30,06,1996	193571,9
31,12,1996	190850,2
30,06,1997	129001,5
31,12,1997	200445,9
30,06,1998	138861,5
31,07,1998	122746,4
31,08,1998	163966,0

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

როგორც ცხრილიდან და ოფიციალური მონაცემებიდან ირკვევა, სავალუ­ტო რეზერვების მეტ-ნაკლები სტაბილურობა სახეზეა და ციფრობრივი ცვლი­ლება ამ პერიოდში გამოწვეულია რიგი საერთაშორისო სავალო კონტრაქტის თანხის დაფარვით და მორიგი ტრანშით რეზერვის შევსების კუთხით.

1998 წლის სექტემბერში საქართველოს სავალუტო ბაზარი, ინდონეზიაში დაწყებული და საქართველოში რუსეთიდან გადმოსული ფინანსური კრიზისის მორიგი მსხვერპლი აღმოჩნდა და, როგორც მოვლენებმა ცხადყო, საქარ­თ­ვე­ლოს მთავრობა და საქართველოს ეროვნული ბანკი ამ კრიზისს მოუმ­ზა­დე­ბელი შეხვდა.

ჩვენ გავაანალიზეთ ამ კრიზისის ყველაზე მწვავე ფაზა _ 1998 წლის ოქტომბერი 1999 წლის მარტის ჩათვლით. თავიდანვე აღვნიშნავთ, რომ ლარის კურსმა უმძიმესი ვარდნა განიცადა და კურსიდან 1 აშშ დოლარი = 1,35 ლარს, დაეცა კურსამდე 1 აშშ დოლარი = 2,45 ლარს, ანუ 82 პროცენტიანი დევალ­ვა­ცია განიცადა. თუმცა აღსანიშნავია, რომ არაოფიციალურ ბაზარზე (სავა­ლუ­ტო ჯიხურები) კურსის ვარდნა კიდევ უფრო დრამატული იყო და 1998 წლის ნოემბრის მიწურულს და დეკემბრის დასაწყისში ის მიუახლოვდა ნიშნულს 1 აშშ დოლარი = 3 ლარს.

რაც შეეხება ამ მოვლენის ასახვას ფულად აგრეგატებზე, ის შემდეგი იყო:

ცხრილი3

(ლარის ფულადი აგრეგატები 1998 – 1999)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
ოქტომბერი 98	320,862	228,571	216,067	183,579
ნოემბერი98	295,186	207,171	196,161	168,784
დეკემბერი98	364,963	259,865	250,296	212,185
იანვარი99	402,252	273,806	264,325	226,875
თებერვალი99	416,203	264,952	254,164	220,651
მარტი99	398,962	251,528	241,743	206,901

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

მხოლოდ ლარის მასა (M2), ყველაზე კრიზისულ პერიოდში (1998 წლის ნოემბერი), დაეცა 207 მლნ ლარამდე, ანუ შემცირდა 87 მლნ ლარით (30 პრო­ცენტით), ხოლო უცხოური ვალუტის მასა (M3) შემცირდა 100 მლნ ლარით და 1998 წლის ნოემბრის გაცვლის კურსის მიხედვით, უცხოური ვალუტის ოდე­ნობა ბანკებში დავიდა 55 მლნ აშშ დოლარამდე (შემცირდა 32 პრო­ცენტით).

ამას თან დაერთო ისედაც მცირე სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე საპროცენტო განაკვეთის მკვეთრი ზრდა (60 პროცენტი წლიური) და ემისიების არშევსება, რასაც მოჰყვა შიგა ვალით (ემისიით) ბიუჯეტის შევ­სების შეწყვეტა.

1999 წლის ზამთრის პერიოდში ადგილი ჰქონდა ლარის მასის ემისიას, ბიუჯეტის სეკვესტრს და სავალუტო კურსი დასტაბილურდა 2,2ჴ2,45 ფარგ­ლებ­ში.

ყურადსაღებია საერთაშორისო რეზერვებში იმ პერიოდში არსებული მდგომარეობა:

ცხრილი 4

 (საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 1998 – 1999)

	ოფიციალური სარეზერვო აქტივები (ათასი აშშ დოლარი)
30,09,1998	132151,4
31,10,1998	118850,4
30,11,1998	97659,1
31,12,1998	127792,5
31,01,1999	234464,8
28,02,1999	118013,0
31,03,1999	108817,5
30,04,1999	103569,0
31,05,1999	101453,6
30,06,1999	97360,4
31,07,1999	97570,3

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

როგორც ოფიციალური მონაცემები ცხადყოფს, საქართველოს ეროვნულ­მა ბანკმა მიმართა მასშტაბურ (იმ პერიოდში არსებული თანხების გათვა­ლის­წინებით) სავალუტო ინტერვენციას, რამაც სავალუტო რეზერვი 1998 და 1999 წლების განმავლობაში სამჯერ დასწია 97 მლნ აშშ დოლარის მაჩვე­ნებელთან. საგულისხმოა, რომ სავალუტო რეზერვის ეს ყველა დროის მინი­მუმი ორჯერ დაფიქსირდა _ 1999 წლის ივნისსა და ივლისში. ამავე დროს, 1999 წლის სავა­ლუ­ტო პოზიციით, ეროვნულ ბანკს მიღებული ჰქონდა საერთა­შო­რისო სესხი, რომლითაც შეავსო სავალუტო რეზერვი 234 მლნ აშშ დოლა­რამდე, თუმცა მომდევნო თვეს ის განახევრდა სავალუტო ინტერვენციებისა და გადასახდელი მიმდინარე სავალუტო სესხების გამო.

ამ მხრივ 1998 – 1999 წლების სავალუტო კრიზისის ყველაზე მწვავე ფა­ზის გადალახვა საქართველოს ეროვნულ ბანკს „დაუჯდა“  100 – 110 მლნ აშშ დოლარი (საკუთარი გათვლები რეზერვის შემცირების, ბანკებიდან ვალუტის გადინებისა და ინტერვენციების მონაცემების ანალიზის საფუძველზე), ხოლო 1999 წლის განმავლობაში უკვე დევალვაციაგანცდილი კურსისა და შოკური ვითარების სტაბილიზაციის მიზნით, ეს ციფრი 50 მლნ დოლარს შეადგენდა (საკუთარი გათვლები რეზერვის შემცირების, ბანკებიდან ვალუტის გადინებისა და ინტერვენციების მონაცემების ანალიზის საფუძველზე).

დაჯამებით ვიღებთ სურათს, რომ 1998 – 1999 წლების სავალუტო კრი­ზისის დაძლევას დასჭირდა 150 მლნ აშშ დოლარი (საკუთარი გათვლები რეზერვის შემცირების, ბანკებიდან ვალუტის გადინებისა და ინტერვენციების მონაცემების ანალიზის საფუძველზე).

პირველ და მეორე სავალუტო კრიზისს შორის პერიოდის სავალუტო პოლიტიკა (2003 – 2008)

1998-1999 წწ. სავალუტო კრიზისის შემდგომი პერიოდი სტაბილიზაციის და სავალუტო კურსისა და ფულადი აგრეგატების მიმართ ნდობის აღდგენისა და განმტკიცების პერიოდს მოიცავს. სავალუტო რეზერვი მეტ-ნაკლები სისწრა­ფით იზრდებოდა, ხოლო 2004 წელს დაწყებული მასშტაბური პრივატიზაციისა და უცხოური ინვესტიციების შემოდინების ფონზე მკვეთრი ზრდით ხასიათ­დე­ბოდა. თუ 2003 წლის ბოლოს ის 200 მლნ აშშ დოლარს ვერ აღწევდა, მომდევნო 2004 წელს მან 386 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა და 2006 წელს  930 მლნ აშშ დოლარს გადააჭარბა.

ცხრილი 5

(საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 2001 – 2006)

I,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები უცხოური ვალუტით
მლნ. აშშ დოლარი	2001	2003	2004	2005	2006
ა,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები	117,4	196,2	386,6	478,6	930,8

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

ამასთანავე, ფულადი აგრეგატების ზრდამ 1999 ჴ 2003 წწ. შემდეგი ვითარება შექმნა:

ცხრილი 6

(ლარის ფულადი აგრეგატები 1999 – 2003)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
აპრილი99	389,811	254,674	246,858	212,913
დეკემბერი99	435,668	282,713	274,879	244,038
დეკემბერი00	6081,119	380,271	369,644	315,205
ივნისი01	645,210	359,697	350,171	296,047
დეკემბერი01	749,331	405,377	395,632	348,850
ივნისი02	784,325	403,024	392,050	341,273
დეკემბერი02	890,308	465,096	454,844	390,791
ივნისი03	955,824	453,456	443,960	374,885
დეკემბერი03	1095,628	530,277	519,380	441,536

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

ანუ 2003 წლის მიწურულს ლარის ფულადმა აგრეგატმა (M2) გადააჭარბა 530 მლნ ლარს, ხოლო უცხოური ვალუტის მასა (M3) – 565 მლნ ლარს აჭარბებდა, რაც 2003 წლის დეკემბრის ბოლოს მოქმედი კურსით (1 აშშ დოლარი = 2,075 ლარს) 280 მლნ აშშ დოლარს შეადგენდა.

შესაბამისად, 2003 წლის დეკემბრის მდგომარეობით, უცხოური ვა­ლუ­ტის მასა საბანკო არხებში 1998 წლის კრიზისული ნოემბრის თვესთან შედა­რე­ბით, 500 პროცენტით (ანუ 5-ჯერ) გაიზარდა, ხოლო ლარის მასა მიმოქ­ცევაში ანალოგიურ პერიოდში 207 მლნ-დან 530 მლნ ლარამდე გაიზარდა, ანუ მხოლოდ 250 პროცენტით (ანუ 2,5 ჯერ). ეს ცხადყოფს, რომ:

•  ლარის მიმართ ნდობა გაცილებით ნაკლები იყო, ვიდრე აშშ დოლარის მიმართ;

•  დანაზოგის ფუნქცია ლარს ფაქტობრივად არ გააჩნდა;

•  ეკონომიკაში იმატა უცხოური ვალუტით ბაზრის გაჯერებამ, რამაც დაასტაბილურა გაცვლითი კურსი და ფულადი ბაზრის აგრეგატები.

ლარის გაცვლითი კურსი აშშ დოლარის მიმართ მყარდებოდა და, თუ 1999 წლის შემდგომ ეროვნული ბანკი თავს იკავებდა აშშ დოლარის გაყიდ­ვაზე, 2004 წლიდან ეროვნული ბანკი ორმხრივ ინტერვენციებს მიმართავდა (ანუ უცხოური ვალუტის ყიდვასა და გაყიდვას). ამის საფუძველზე 2004 წლის იანვარ-აპრილის განმავლობაში ლარის კურსი გაიზარდა აშშ დოლარის  მი­მართ და 2,12-დან 1,995-მდე დავიდა. მომდევნო პერიოდში ადგილი ჰქონდა ძირითადად უცხოური ვალუტის შემოსვლას ქვეყანაში და ამ მხრივ ეროვნული ბანკი გვევლინება ვალუტის შემსყიდველად და ლარის მასის მიმწოდებლად ეკონომიკაში. ამის შედეგად, 2004 წლის მიწურულს ლარის კურსი აშშ დო­ლარის მიმართ 1,8 ნიშნულს მიუახლოვდა. ეს გაცვლითი კურსი მეტ-ნაკლები ვოლატილობით (1,8 – 1,9 ფარგლებში) შენარჩუნდა 2005 წელს.

ამ მხრივ ყურადღებას იმსახურებს ფულადი აგრეგატების ზრდა, რაც ამ პერიოდში განხორციელდა:

ცხრილი7

(ლარის ფულადი აგრეგატები 2004 – 2005)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
იანვარი04	1,091,371	515,978	504,200	416,333
ივლისი04	1,263,946	532,364	616,819	477,710
დეკემბერი04	1,534,208	856,521	827,750	615,993
ივნისი05	1,671,232	910,986	874,191	636,495
დეკემბერი05	1,961,505	1,104,130	1,029,383	736,284

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

როგორც ოფიციალური სტატისტიკა ცხადყოფს, 2005 წლის მიწურულს ლარის აგრეგატმა (M2) 1,104 მლნ ლარს გადააჭარბა (2003 წელთან შედარებით 539 მლნ ლარით ზრდა), ხოლო უცხოური ვალუტის ოდენობა საბანკო არხებში 857 მლნ ლარს შეადგენდა, ანუ 480 მლნ აშშ დოლარს (2003 წელთან შედა­რებით 200 მლნ აშშ დოლარით ზრდა).

სახეზე იყო ეკონომიკის მასშტაბისა და მოცულობის ზრდა ყველა ფულადი აგრეგატის კუთხით, რასაც თან ერთვოდა სავალუტო რეზერვების სწრაფი ტემპით სინქრონული ზრდა.

2006–2007 წლები წყალგამტარ პერიოდად მიგვაჩნია, რადგან ამ პერი­ოდში გატარებულმა სავალუტო პოლიტიკამ განსაზღვრა მომდევნო პერიოდის საბედისწერო უნებლიე თუ მიზანმიმართული შეცდომები.

2006 წლის პირველი კვარტალი არაფრით იყო გამორჩეული სხვა პე­რიო­დებისგან, თუმცა მეორე კვარტალში ადგილი ჰქონდა ეროვნული ბანკის მხრიდან უცხოური ვალუტის დიდი მოცულობით შეძენას და, შესაბამისად, ლარის მასის ზრდას.

2006 წლის გაზაფხულ-შემოდგომის განმავლობაში საქართველოს ეროვ­ნულ­მა ბანკმა 350 მლნ აშშ დოლარი შეიძინა, თუმცა ლარის კურსი უმნიშვნე­ლოდ შეიცვალა და ის 1,85 – 1,73 ფარგლებში იყო მოქცეული.

მომდევნო 2007 წლის 10 თვეში საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა თა­ვის ისტორიაში სარეკორდო _ 755 მლნ აშშ დოლარის თანხა შეიძინა და კვლავ გაზარდა ლარის მასა მიმოქცევაში. ასეთი მასშტაბური სავალუტო შეძენების ფონზე ლარის კურსი განაგრძობდა უმნიშვნელო ტემპით გამყარებას და 2007 წლის ოქტომბერში ის შეადგენდა  1 აშშ დოლარი  =   1,62 ლარს.

2007 წლის ოქტომბერში მთავრდება სავალუტო პოლიტიკის მორიგი ციკლი და უპრიანია გადავხედოთ, თუ რა ვითარება შეექმნა ლარის აგრეგატებს და სავალუტო რეზერვს ამ ვითარებაში.

ცხრილი8

(ლარის ფულადი აგრეგატები 2006 – 2008)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
დეკემბერი06	2,799,780	1,473,159	1,337,737	827,357
ივნისი07	3,374,828	1,744,971	1,556,075	851,145
დეკემბერი07	4,098,857	2,262,963	1,947,554	1,152,070
ივნისი08	4,341,414	2,573,610	2,137,886	1,235,407
ივლისი08	4,525,406	2,710,358	2,238,727	1,290,945

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

როგორც მონაცემი ცხადყოფს, 2005 – 2006 წლის მონაკვეთში ლარის აგრეგატი M2 გაიზარდა 369 მლნ ლარით, თუმცა უცხოური ვალუტის შემო­დი­ნების ზრდა საბანკო არხებში მეტი იყო  838 მლნ ლარით (კურსი 1,715), რაც 488 მლნ აშშ დოლარით მეტია წინა წლის პერიოდთან შედარებით. ჯამურად კი უცხოური ვალუტის ოდენობამ 1,326 მლნ ლარი შეადგინა, რაც 773 მლნ აშშ დოლარის ტოლფასი იყო.

ზრდის ტემპი მომდევნო 2007 წელს დაფიქსირდა და 2007 წლის მიწუ­რულს ლარის აგრეგატი M2-მა მიაღწია 2, 262 მლნ ლარს. ამავე პერიოდში უც­ხო­ური ვალუტის მოცულობა ბანკებში 1,835 მლნ ლარს აღწევს, რაც აშშ დოლარში (კურსი 1 აშშ დოლარი =  1,5915 ლარს) 1,153 მლნ აშშ დოლარს უდრის, ანუ 380 მლნ აშშ დოლარით მეტს წინა 2006 წელთან შედარებით.

რაც შეეხება საქართველოს საერთაშორისო სავალუტო რეზერვს, ამ მხრივ სიტუაცია შემდეგი იყო:

ცხრილი9

(საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 2006–2008 წლის აგვისტო)

I,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები უცხოური ვალუტით
მლნ. აშშ დოლარი	2006	2007 (ოქტომბერი)	2007	2008 (აპრილი)	2008 (მაისი)	2008 (აგვისტო)
ა,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები	930,8	1510,4	1361,1	1910,3	1497,6	1122,9

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

როგორც ვხედავთ, 2007 წლის ნოემბრის მოვლენებმა (საპროტესტო გა­მოსვლები და ვადამდელი საპრეზიდენტო არჩევნები) თავისი გავლენა იქონია სავალუტო პოლიტიკაზე და ნოემბერსა და დეკემბერში ადგილი ჰქონდა სავა­ლუტო ინტერვენციებს, რამაც 2007 წლის ოქტომბერში არსებული სავალუტო რეზერვი (1,510 მლნ აშშ დოლარი) შეამცირა და წლის ბოლოს ის 1,361 მლნ აშშ დოლარამდე დავიდა. თუმცა აქ ადგილი ჰქონდა ლარის კურსის ხელოვ­ნურ დაჭერას და შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ პოლიტიკური კონიუნქტურა განსაზღვრავდა სავალუტო კურსის პოლიტიკას და ის ასცდა საბაზრო მექა­ნიზმებს და ფასწარმოქმნას.

2008 წლის პირველი ნახევარი საარჩევნო ციკლისა და ქვეყანაში გამეფე­ბული არასტაბილური ვითარების ფონზე მიმდინარეობდა. ამ პერიოდში იქნა გამოშვებული საქართველოს მთავრობის ევროობლიგაციები, რამაც 2008 წლის აპრილში გაზარდა სავალუტო რეზერვის მოცულობა, თუმცა, მოგვიანებით, ეს თანხა გაიხარჯა მიმდინარე საჭიროებსა და სავალუტო ინტერვენციებში.

2008 წლის აგვისტოს ომს და ფორსმაჟორულ სიტუაციას საქართველოს ფულადი და სავალუტო სისტემა შემდეგი მონაცემებით დახვდა:

ლარის მასა მიმოქცევაში (M2) =2,710 მლნ ლარი, ანუ 450 მლნ ლარით მეტი, ვიდრე 2007 წლის მიწურულს, ხოლო უცხოური ვალუტის ოდენობა საბანკო არხებში  = 1,815 მლნ ლარი, ანუ 20 მლნ ნაკლები ოდენობით ლარში, ვიდრე 2007 წლის მიწურულს და 37 მლნ აშშ დოლარით ნაკლები უცხოურ ვალუტაში (1,289 მლნ აშშ დოლარი).

ეს იყო პირდაპირი ნიშანი, რომ საბანკო არხებში შემცირდა უცხოური ვალუტის შემოდინება და, ასეთ ვითარებაში ის ფაქტი, რომ ლარის კურსმა განაგრძო გამყარება და ივლისის მიწურულს ის 1,397 შეადგენდა, მიანიშნებს სავალუტო კურსზე ადმინისტრაციულ ზეწოლაზე.

ცხადია, 2007 წლის ნოემბრიდან მოყოლებული, 2008 წლის აგვისტომდე, ლარის კურსის შემდგომი განმტკიცება ხელოვნურ ხასიათს ატარებდა და არ ასახავდა სავალუტო ბაზრის რეალურ კონიუნქტურას. 

ამავე პერიოდში ადგილი ჰქონდა მაღალ ინფლაციას, რომელიც გასცდა მიზნობრივ მაჩვენებელს. ამ ფაქტორმა უბიძგა ეროვნულ ბანკს, რომ 12 პროცენტამდე გაეზარდა რეფინანსირების განაკვეთი, რამაც კომერციული საბანკო კრედიტის ღირებულება 13 პროცენტიდან წლიურ 30 პროცენტამდე ასწია.

ყოველივე ეს მიანიშნებს, რომ 2008 წლის აგვისტოს მოვლენებს საქარ­თველოს სავალუტო და, მთლიანობაში, ფულად-საკრედიტო სისტემა საკმაოდ რთულ ვითარებაში შეხვდა. 2008 წლის ომმა და გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა მხოლოდ არნახულად გაამძაფრა ყველა არსებული პრობლემა და გამოწვევა.

ლარის მეორე სავალუტო კრიზისი

2008 წლის აგვისტოს ომმა და გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა მკვეთ­რად ნეგატიური გავლენა იქონია ისედაც რთულ ვითარებაში მყოფ საქართველოს საფინანსო სისტემაზე. მათი გავლენა მეტწილად განეიტრალდა იმ დახმარებით, რაც მსოფლიო თანამეგობრობამ გამოყო საქართველოსთვის (4,5 მლრდ აშშ დოლარის ოდენობით), თუმცა მთელი რიგი ნეგატიური მოვ­ლენის აცილება და რეაგირება ვერ მოხერხდა.

ომისა და კრიზისის გავლენა ყველაზე თვალნათლივ გამოიკვეთა ფუ­ლადი აგრეგატების ჭრილში:

ცხრილი10

(ლარის ფულადი აგრეგატები 2008 წლის აგვისტო – 2009 წლის მარტი)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
აგვისტო08	4014688	2421845	2066256	1245779
სექტემბერი08	4089682	2405603	2045450	1196489
ოქტომბერი08	4009512	2301163	1947641	1154045
ნოემბერი08	4062943	2070356	1779908	1059340
დეკემბერი08	4421698	1999220	1752459	1082554
იანვარი09	4146756	1862990	1641025	991498
თებერვალი09	4035788	1803649	1589466	961048
მარტი09	3815625	1778077	1573465	960173

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

როგორც ოფიციალური მონაცემები ცხადყოფს, 2008 წლის ივლისი _ 2009 წლის მარტის განმავლობაში ლარის მასის აგრეგატის ჯამური მაჩვე­ნებელი M2 შემცირდა 2,710 მლნ ლარიდან 1,778 მლნ ლარამდე, ანუ თითქმის 1 მლრდ ლარით, რაც მიმოქცევაში არსებული ლარის მასის 37 პროცენტის ტოლფასია - ამას მოჰყვა ღრმა სტაგნაცია და ეკონომიკის ზრდის ტემპის უარ­ყოფითი მაჩვენებლის დაფიქსირება.

ამასთანავე, საომარი ვითარებისა და კრიზისის მიუხედავად ლარის კურ­სის გამყარება/შენარჩუნება გაგრძელდა 2008 წლის ნოემბრამდე, რის შემ­დეგ ერთ დღეში(?!) ადმინისტრაციულად მოხდა ლარის კურსის „დაწევა“ 1,65 ნიშნულზე.

ყურადსაღებია, რომ მეტ-ნაკლები რხევით (1,6 – 1,8 დიაპაზონში) აღნიშ­ნული გაცვლის კურსი შენარჩუნდა 2013 წლის ბოლომდე.

ცხადია, ყოველივე ამ ქმედებას თან სდევდა მასშტაბური სავალუტო ინ­ტერ­ვენციები, რომლის ჯამურმა უარყოფითმა მოცულობამ 2008 წლის ივლისი _ 2009 წლის მარტის განმავლობაში 875 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა.

სავალუტო რეზერვის ასეთი მასშტაბური ტემპით ხარჯვამ ნომინალურად არ შეამცირა ქვეყნის სავალუტო რეზერვის ოდენობა, რადგან დონორებისგან მიღებული სავალუტო შემოდინება აღემატებოდა ინტერვენციების ოდენობას, რამაც გაზარდა საერთაშორისო სავალუტო რეზერვები:

ცხრილი11

(საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 2008 - 2009)

I,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები უცხოური ვალუტით
მლნ. აშშ დოლარი	2008	2009 (ივნისი)	2009 (ოქტომბერი)	2009 (დეკემბერი)
ა,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები	1480,2	1518,2	2030,5	2110,4

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

ამასთანავე, ყოველივე ეს ცხადყოფს, რომ 2008 – 2009 წწ. გატარებული სავალუტო პოლიტიკა არ შეესაბამებოდა საბაზრო მოთხოვნა/მიწოდების ელე­მენტარულ პირობებს და სავალუტო რეზერვების განიავებისა და ომის შემ­დ­გომ ეკონომიკის ტრანსფორმაციისთვის გამოყოფილი სავალუტო ტრანშები (ჯამში 4,5 მლრდ აშშ დოლარი) ყოვლად უყაირათოდ გაიფლანგა.

ამით შენარჩუნდა ის შეუსაბამო ეკონომიკური სისტემა და სამეურნეო კავშირები, რომელიც არ ესადაგება განვითარებასა და კონკურენტუნა­რიანო­ბაზე ორიენტირებულ ეკონომიკას. ყოველივე ამან თავისი მძიმე შედეგი გამოი­ღო 2014 წლის მიწურულს დაწყებულ მასშტაბურ სავალუტო კრიზისში, რო­მელიც დღეს სუფევს საქართველოში.

მეორე და მესამე სავალუტო კრიზისს შორის პერიოდის სავალუტო პოლიტიკა

ომის შემდგომ იოთხი წელი შედარებით სტაბილურობასა და „უძრაო­ბის“ ხანას წააგავდა – ქვეყანა წარმატებით „ითვისებდა“ დონორების 4,5 მლრდ აშშ დოლარს და არანაირი ქმედება ეკონომიკის რეფორმირების და ექსპორტ/იმპორტის სტრუქტურის გაუმჯობესების მიზნით არ გადადგმულა.

ამ მოჩვენებითი სტაბილურობის პერიოდში იზრდებოდა ლარის მასა მიმოქცევაში და უცხოური ვალუტის მოცულობა კომერციულ ბანკებში:

ცხრილი12

(ლარის ფულადი აგრეგატები 2009 წლის აპრილი - 2013 წლის დეკემბერი)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
აპრილი09	3,637,932	1,816,818	1,633,306	1,005,005
ივლისი09	3,922,696	1,959,227	1,734,390	1,075,848
დეკემბერი09	4,763,607	2,330,486	2,019,366	1,229,436
ივნისი10	5,154,387	2,537,542	2,219,909	1,289,458
დეკემბერი10	6,199,009	2,960,254	2,509,999	1,372,989
ივნისი11	6,154,201	2,939,244	2,418,582	1,248,893
დეკემბერი11	7,097,777	3,783,180	3,137,907	1,438,992
ივნისი12	7,242,927	3,686,240	3,011,487	1,344,033
დეკემბერი12	7,903,739	4069,162	3,336,948	1550,028
ივნისი13	8,354,699	4,349,611	3,392,518	1,489,096
დეკემბერი13	9,836,619	5,418,403	4307502	1,899,625

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

ლარის ფულადი აგრეგატი M2 გაიზარდა 1,816 მლნ-დან (2009 წლის აპრილი) 4,069 მლნ ლარამდე 2012 წლის მიწურულს და, რაც ყველაზე საგან­გაშოა, 2013 წლის ივნისის მაჩვენებელი - 4,349 მლნ მომდევნო ექვს თვეში -1,070 მლნ ლარით გაიზარდა და 2013 წლის მიწურულს 5,418 მლნ ლარი შეად­გინა, რამაც გამოიწვია ლარის კურსის მკვეთრი დაცემა აშშ დოლარის მიმართ (დიაპაზონში 1 აშშ დოლარი = 1,65 ლარი-დან 1 აშშ დოლარი = 1,75 ლარამდე).

უნდა აღინიშნოს, რომ აშშ დოლარით საბანკო არხების გაჯერება ამ პერიოდში საკმაოდ კარგად ხორციელდებოდა:

2012 წლის დეკემბრის მონაცემით M3 შეადგენა 7,903 მლნ ლარს, რაც წლის ბოლოს არსებული კურსით (1,6567) 2,300 აშშ დოლარს უდრიდა;

ყურადსაღებია, რომ 2013 წლის დეკემბრის მონაცემით M3 შეადგენდა 9,837 მლნ ლარს, რაც წლის ბოლოს არსებული კურსით (1,7363) 2,545 აშშ დოლარს უდრიდა, ანუ ლარის მასის ზრდას სტატისტიკურად არ მოჰყოლია აშშ დოლარის მასის ადეკვატური ზრდა, რაც სავალუტო კურსის რყევის ერთ-ერთი მიზეზი იყო.

ჩვენი კვლევით, 2012 – 2015 წწ. ფულადი მასის ზრდა უკავშირდება საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს მიერ გამოშვებული სახელმწიფო ფასია­ნი ქაღალდების ემისიის ზრდით და შემდგომში კომერციული ბანკების მიერ ამ ემისიის ფასიანი ქაღალდების დაგირავების გზით  (და რიგი სხვა ფასიანი ქაღალდებისა და ინსტრუმენტებით) საქართველოს ეროვნული ბანკი­დან რეფი­ნან­სირების სესხების  გამოტანას. ამას თან დაერთო 2013 წლის ბოლოს ხაზი­ნის ანგარიშზე რიცხული ნაშთის შემცირება და საქართველოს ეროვნული ბან­კის მიერ მიღებული რიგი ნორმატიული აქტებით, რომელიც „სავალუტო პოლიტიკის გამკაცრებას“ მოიცავდა (მიკროსაფინანსო ორგანიზაციებიდან მოზიდული სახსრების კომერციულ ბანკებში დეპოზიტებში განთავსების დაბ­რკო­ლებები სარგებლის დარიცხვის კუთხით, სარეზერვო მოთხოვნების გამ­კაცრება და რიგი სხვა ღონისძიება,) არსებული უცხოური ვალუტის ქვეყნიდან გასვლა.

ლარის კურსის სტაბილიზაციის მიზნით საქართველოს ეროვნულმა ბანკ­მა გახარჯა რეზერვების ნაწილი, რამაც საერთაშორისო სავალუტო რე­ზერვი, რომელიც 2013 წლის ოქტომბერში რეკორდულ 3,110 ლნ აშშ დოლარს შეად­გენ­და, შეამცირა 2,823 მლნ აშშ დოლარამდე 2013 წლის მიწურულს.

უნდა აღინიშნოს, რომ მსგავსი შეცდომებისა და არაკოორდინირებული მუშაობის პრაქტიკა მომდევნო პერიოდშიც გაგრძელდა, რამაც განსაკუთრებით ნეგატიური როლი ითამაშა ბოლო სავალუტო კრიზისის დროს, რომელიც 2014 წლის შემოდგომიდან მძვინვარებს საქართველოში.

ცხრილი13

(საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 2010–2013)

I,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები უცხოური ვალუტით
მლნ. აშშ დოლარი	2010 (12)	2011 (12)	2012 (8)	2012 (12)	2013 (10)	2013 (12)
ა,ოფიციალური სარეზერვო აქტივები	2263,9	2818,3	2943,7	2873	3110,1	2823,4

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

ლარის მესამე სავალუტო კრიზისი

(2014 წლის შემოდგომიდან მოყოლებული, აშშ დოლარის პოზიციების განმტკიცება და ამის ფონზე გლობალურ პოლიტიკურ-ეკონომიკური კრიზისი, რამაც ლარის ყველაზე მძიმე სავალუტო კრიზისი გამოიწვია).

2014 წლის ოქტორმბრის ბოლოს აშშ-ს ფედერალური სარეზერვო ბანკის ხელმძღვანელმა ოფიციალურად განაცხადა „შერბილების პოლიტიკის“ დასას­რულის თაობაზე, რასაც მოჰყვა გლობალურ ბაზარზე აშშ დოლარის კურსის განმტკიცება ყველა წამყვანი ვალუტის მიმართ. ამ სიახლეს თან დაერთო გლო­ბა­ლურ ეკონომიკაში არსებული ზრდის ტემპების შენელება და ენერგო­მატარებლებზე ფასის მკვეთრი ვარდნა, რამაც გაამძაფრა მოლოდინი და გლო­ბალურ ბაზრებზე ვალუტების მკვეთრი ვოლატილობა გამოიწვია. ამ მხრივ, საქართველოს სავალუტო ბაზარი, რომელიც ამ გამოწვევამდეც არ წარმოად­გენდა მყარ და გამართულ საბაზრო პრინციპებზე მომუშავე სტრუქტურას, მოუმ­ზადებელი დახვდა ამ გამოწვევას და ლარმა თავისი არსებობის მანძილზე ყველაზე მძიმე დევალვაცია განიცადა.

ამ ვითარებას თან დაერთო ლარის ფულადი აგრეგატის ზრდა, რომელმაც 2014 წლის დეკემბრისთვის 5,911 მლნ ლარი შეადგინა (1 მლრდ ლარით გაიზარდა 2014 წლის განმავლობაში), რამაც სავალუტო კრიზისის პროვოცირება და დამძიმება გამოიწვია. 2013 წელთან განსხვავებით, სიტუაციას ფაქტობრივად განერიდა საქართველოს ეროვნული ბანკი, რომელმაც ასეთი მასშტაბით ფულადი მასის ზრდის ფონზე მხოლოდ მცირე მასშტაბის ინტერ­ვენცია და დაგვიანებული რეაქცია მოახდინა. შედეგად კი, ლარის კურსი აშშ დოლარის მიმართ გაუფასურდა 1,7363-დან (2013 წლის დეკემბერი) – 2,4985- მდე (2016 წლის 28 იანვარი) (44 პროცენტიანი დევალვაცია).

2015 წლის განმავლობაში გატარებული სავალუტო ინტერვენციების ხარჯზე მოხდა ლარის მასის შედარებითი შემცირება და 2015 წლის ბოლოს ის 5,762 მლნ ლარს გაუტოლდა, ხოლო 2016 წლის იანვარში _ 5,403 მლნ ლარს. დამაიმედებელი ტენდენცია აჩვენა უცხოური ვალუტის  M3 მაჩვე­ნე­ბელ­მა, რომელიც ამ პერიოდში სტაბილურ ზრდას აფიქსირებდა:

2014 წლის ბოლოს - 2,838 მლნ აშშ დოლარი;

2015 წლის ბოლოს - 3,155 მლნ აშშ დოლარი;

თუმცა, 2016 წლის იანვარის მონაცემებით მცირედი კლება აღინიშნა _ 3,107 მლნ აშშ დოლარი.

ამასთანავე, ზრდის ეს ტემპი მკვეთრად ჩამორჩებოდა ლარის მასის ზრდას, რაც გლობალურ ბაზარზე არსებული პრობლემების ფონზე მხოლოდ ხელს უწყობდა ლარის კურსის დაცემას.

ცხრილი14

(ლარის ფულადი აგრეგატები 2014-2016 წლის იანვარი)

	მონეტარული აგრეგატი (M3), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M2), ათასი ლარი	მონეტარული აგრეგატი (M1), ათასი ლარი	ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0), ათასი ლარი
იანვარი14	9,453,973	4,910,384	3,800,826	1,725,649
ივნისი14	10,130,909	5,208,363	3,995,785	1,805,070
დეკემბერი14	11,189,836	5,911,310	4,460,837	1,942,582
ივნისი15	11792,213	5,559,530	4,168,497	1,979,812
დეკემბერი15	13,343,921	5,762,932	4,435,599	1,981,936
იანვარი16	13,172,033	5,403,938	4,114,187	1,825,973

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

საერთაშორისო სავალუტო რეზერვების კუთხით სიტუაცია არასახარ­ბიელო ტრენდს ავლენს. 2013 წლის ოქტომბრიდან მოყოლებული, როდესაც სავალუტო რეზერვმა თავის ისტორიულ მაქსიმუმს _ 3,110 მლნ აშშ დოლარს მიაღწია _ ის შემცირდა 2,447 მლნ აშშ დოლარამდე (2016 წლის იანვარი), ანუ 663 მლნ აშშ დოლარით (21 პროცენტით). ამასთანავე, ამას არ მოჰყოლია ლარის მასის შემცირება მიმოქცევაში. 2013 წლის მიწურულს ის 5,418 მლნ ლარს შეადგენდა, ხოლო 2016 წლის იანვარში _ 5,403 მლნ ლარს. ფაქ­ტობრივად, 663 მლნ აშშ დოლარის რეზერვი დაიხარჯა უყაირათოდ და უმიზნოდ.

ცხრილი15

(საერთაშორისო სავალუტო რეზერვი 2014-2016წლის იანვარი)

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304

არსებული ვითარება და განვითარების სცენარი

ბოლო სამი წლის განმავლობაში მკვეთრად გაიზარდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემისიის გზით მოზიდული რესურსი და შიგა ვალი: 2012 წლის ოქტომებრი _ 702 მლნ ლარი; 2013 წლის დეკემბერი - 864 მლნ ლარი; 2014 წლის დეკემბერი - 1,457 მლნ ლარი; 2015 წლის ოქტომბერი _ 1,824 მლნ ლარი; 2016 წლის იანვარი - 1,797 მლნ ლარი.

2016 წლის განმავლობაში დაგეგმილია ამ პარამეტრის შემცირება, რისი შედეგია 2016 წლის იანვარ-თებერვალში სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემისიის კლება და ამ დანაკლისის ფინანსთა სამინისტროს სახაზინო ანგა­რიშზე არსებული ნაშთით გადაფარვა.

ერთი მხრივ სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ემისია ხელს უწყობს ლარის კურსის განმტკიცებას, მაგრამ მიღებული დებულებებისა და არსებული პრაქტიკის საფუძველზე კომერციული ბანკების მიერ შეძენილი ეს სახელმ­წი­ფო ვალი „განაღდებულ“ იქნა საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ რეფი­ნან­სირების სესხებით, გირაოთი და რიგი სხვა ინსტრუმენტით. შედეგად, ლარის მასა მიმოქცევაში გაიზარდა, რაც ლარის დევალვაციის დამატებითი მიზეზი გახდა.

ლარის კურსზე მკვეთრად ნეგატიურად იმოქმედა სახელმწიფო ხარჯე­ბის არათანმიმდევრულმა ხარჯვამ, რაც განსაკუთრებით წლის ბოლოს და ზამთრის თვეებში ხორციელდება.

მაგალითად, 2015 წლის გვიან შემოდგომაზე ხაზინაში ნაშთი თუ 900 მლნ ლარს შეადგენდა, 2016 წლის დასაწყისში ის 622 მლნ ლარამდე, ხოლო თებერვლის მიწურულს 300 მლნ ლარამდე დავიდა, ანუ ერთბაშად ბაზარს მიეწოდა (M1-დან M0-ში გადასვლის გზით) 600 მლნ ლარის დეფიციტური ხარ­ჯი (ოფიციალური სტატისტიკით შემოსავალი ამ პერიოდში გაცილებით ნაკ­ლებია, ვიდრე სახელმწიფო ბიუჯეტის მიერ გასაწევი ხარჯი). ამრიგად, ეს მოვლენა, ტრადიციულად, ნეგატიურად მოქმედებს დროის ამ მონაკვეთში ლარის კურსის წინააღმდეგ.

ამ რთულ ვითარებაში პოზიტიურია, რომ ენერგომატარებლებზე ფასების ვარდნა მკვეთრად ამცირებს მათზე გადასახდელ ვალუტას (ძირითადად აშშ დოლარს), თუმცა, იმავდროულად, ეს საკმაოდ მძიმე დარტყმაა საქართველოს ენერგეტიკაში განსახორციელებელი პროექტებისათვის, რადგან მკვეთრად იკლო მათმა საინვესტიციო მიმზიდველობამ, რაც რიგ კომპანიასთან საინ­ვეს­ტი­ციო მემორანდუმების გაუქმებაში გამოიხატა. იზრდება საგადამხდელო ბა­ლანსის უარყოფითი სალდო, რომელიც, 2015 წლის მონაცემებით, 5,5 მლრდ აშშ დოლარის უარყოფით სხვაობას აჩვენებს (ექსპორტ-იმპორტს შორის). ეს კი დამატებითი წნეხია ლარის კურსზე, რადგან სახეზეა სავალუტო შემო­დინების მკვეთრი შემცირება და, ტრადიციულად, ამ სხვაობის შემავსებელი ელემენტების (გადმორიცხვები და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები) კლება. ყურადსაღებია ამ ორი პარამეტრის შეფარდება ერთმანეთთან:

უცხოეთიდან საქართველოში გადმორიცხვების ჯამი 2011–2015 წწ. შეა­დ­გენდა 6,5 მლრდ აშშ დოლარს, ხოლო პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა 2011–2015 წწ. შეადგინა  4,5 მლრდ აშშ დოლარი, ანუ შრომითი მიგრანტების მიერ ოჯახების შესანახად გადმორიცხულმა თანხებმა გაცილებით მეტი უც­ხოური ვალუტის შემოდინება აჩვენა, ვიდრე უცხოურმა ინვესტიციებმა, რაც საქართველოს მთავრობების (პოლიტიკური მიკუთვნების გარეშე) არაეფექტური მუშაობის თვალსაჩინო მაგალითია. ვითარებას ართულებს ადგილობრივი სა­ფონდო ბაზრის არარსებობა, რადგან ის კანონმდებლობით დაქვემდე­ბარე­ბუ­ლია კომერციული ბანკებისთვის, რაც სპობს შესაძლებლობლობას, ქვეყანაში განვითარდეს არაკომერციული საბანკო დაფინანსების წყაროები და ეს არის პრიდაპირი შედეგი და მაგალითი საქართველოს ეკონომიკისა და მისი პოტენ­ციალის სრული დეგრადირების საჩვენებლად.

საინტერესოა, რომ ქვეყნის მიმართ საინვესტიციო მიმზიდველობის კლე­ბას ცხადყოფს ისეთი ინდიკატორი, როგორიცაა თუნდაც ლონდონის საფონდო ბირჟაზე არსებული ორი წამყვანი კომერცილი ბანკის აქციების ფასის ვარდნა:

სს „თიბისი ბანკი“-ს აქციის ფასი გასული წლის განმავლობაში დაეცა 16,5 აშშ დოლარიდან 9 დოლარამდე (45 პროცენტიანი ვარდნა), ხოლო შპს „საქართველოს ბანკის ჰოლდინგის“ (სს „საქართველოს ბანკის“ მესაკუთრე სტრუქტურა) – 2678-დან 1747 დოლარამდე  _ 30% ვარდნა დაფიქსირდა. ეს ნა­თელი ინდიკატორია, რომ საქართველოს საინვესტიციო მიმზიდველობა მკვეთ­რად შემცირდა უცხოური ფონდების თვალში.

გასათვალისწინებელია საქართველოს საგარეო ვალის საკითხი _ ის 14,5 მლრდ აშშ დოლარს აღწევს, საიდანაც მნიშვნელოვანი წილი უჭირავს კომერ­ციული ბანკების მიერ აშშ დოლარში მოზიდულ მოკლევადიან და ძვირად­ღი­რებულ რესურსს. ამ მხრივ, მათ მიერ გაცემული სესხები, როგორც წესი, მიბ­მუ­ლია აშშ დოლართან (საქართველოს ეკონომიკის დოლარიზაცია 80 პრო­ცენტს აღწევს) და, რაც ყველაზე საყურადღებოა, ვალების გადახდის (პრო­ლონ­გაციის) გრაფიკი ემთხვევა მიმდინარე პერიოდს:

2015 წელს კომერცილმა ბანკებმა გადაიხადეს (გადაავადეს) 1,4 მლრდ აშშ დოლარის სესხი, 2016 წელს უწევთ 510 მლნ აშშ დოლარამდე სესხის გას­ტუმრება, ხოლო 2017 წელს ეს ციფრი 2 მლრდ აშშ დოლარს აჭარბებს. რაც ყველაზე საგანგაშოა, ამ პერიოდში კომერციული ბანკების მიერ ნასესხებმა რესურსმა 2,7 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა, ხოლო გასასტუმრებელი აქვთ 4,4 მლრდ აშშ დოლარი, რაც ლარის კურსის სიმყარეს და სტაბილურობას და­მატებით პრობლემებს უქმნის.

სიტუაციის გამოსწორება შეუძლია მხოლოდ მყარ და საიმედო ეკონო­მიკურ ზრდას, თუმცა მისი მაჩვენებელი 2016 წლის იანვრის შედეგით მხოლოდ 0,8 პროცენტია, რაც საგანგაშო ციფრია (2015 წელს ის 2,5 – 2,8 პროცენტი იყო).

მთლიანობაში, ბიზნესგარემო საქართველოში საკმაოდ დამძიმებულია, რადგან კომერციული ბანკების მიერ გაცემული ჯამური საკრედიტო დაბანდება შეადგენს 16,2 მლრდ ლარს (2016 წლის თებერვალი), ხოლო კომერციულ ბან­კებს ამ სესხის უზრუნველსაყოფად დაგირავეული აქვთ 300 მლრდ ლარზე მეტი ქონება, რაც არნახული თანაფარდობაა განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებთან შედარებით (საერთაშორისო პრაქტიკაა ერთი ორთან შეფარდება, ხოლო საქართველოში ის ერთი ოცთან და მეტს შეადგენს რიგი კომერციული ბანკის შემთხევვაში). ასეთ ვითარებაში, როდესაც ფაქტობრივად მთელი ბიზ­ნესი ჩაგირავებულია კომერციულ საბანკო სისტემაში და მოზიდული რესუსი არის საკმაოდ ძვირი (15 _ 20-ჯერ უფრო ძვირი საერთაშორისო პრაქტიკასთან შედარებით), ეკონომიკური წისვლის და ვითარების გაჯანსაღების პერსპეტივა საკმაოდ ბუნდოვანია და არასაიმედო.

დასკვნა

ამ ეტაპზე ლარს ფაქტობრივად დაკარგული აქვს ფულის ნიშნის ერთი ფუნქცია - დაგროვების და მკვეთრად შეზღუდულია მისი გაცვლისა და ღი¬რებულების საზომის ფუნქციები. აუცილებელია რიგი ღონსძიებების გატარება ფულადი ერთეულის მიმართ ნდობის განმტკიცების კუთხით. უკანასკნელი (2014 - 2016 წწ.) სავალუტო კრიზისის  მიზეზთა ნაწილი ჩამოთვლილი გვაქვს და დაჯამების სახით გვსურს აღვნიშნოთ რამდენიმე მათგანი, რაც მომავალი კრიზისის(ების) პრევენციის კუთხით გასატარებელ ქმედებათა აუცილებელ ნაბიჯებს მოიცავს: 1.სახელმწიფო დონეზე არ არის სათანადო პროგრამა, საკადრო რესურსი და პოლიტიკა ეკონომიკის გაჯანსაღებისა და სავალუტო კრიზისის დაძლევის კუთხით; 2.წლების განმავლობაში ადგილი აქვს არაკოორდინირებულ მუშაობას საქართველოს მთავრობასა და საქართველოს ეროვნულ ბანკს შორის; 3.მაღალია საქართველოს ეკონომიკის დოლარიზაციის მაჩვენებელი და მცირეა ლარის მიმოქცევის არეალი, რაც შედეგია არასწორი პოლიტიკის; 4.ადგილი აქვს დაბალი დონის ასიმეტრიის არსებობას ბაზარზე და მთლიანად ეკონომიკაში (მონოპოლიები, საბაზრო ფასის არარსებობა); 5.ადგილი აქვს პანიკის ნიშნებს და ნეგატიურ განწყობებს ლარის კურ¬სის მიმართ _ ნდობის ფაქტორი საკმაოდ დაბალ დონეზეა; 6.შეუსაბამოა რიგი საკანონმდებლო ნორმა _ მიწის გაყიდვის აკრძალვა უცხოელებზე, საპოლიციო გამოსახლება, ვიზების რეჟიმი, რაც ხელს უშლის ბაზარზე სავალუტო შემოდინებას; 7.საკანონმდებლო დონეზეა შესაცვლელი და ცხოვრებაში გასატარებელი ალტერნატიული (არაკომერციული საბანკო) დაფინანსების წყაროები _ საფონ¬დო ბაზარი, ინფრასტრუქტურა, შეზღუდვაა დასაწესებელი კომერციული ბან¬კე¬ბის არაპროფილურ საქმიანობაზე, ფართო ინვესტორთა წრისათვის გასახსნე¬ლია სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზარი და, რაც მთავარია, დასა¬ნერგია ალტერნატიული ფულადი რესურსის მთავარი მამოძრავებელი ძალის _ დამოუკიდებელი მრავალი საბროკერო კომპანიების  საქმიანობის წესი და დამოუკიდებელი რეგისტრატორული (კასტოდიანების) საქმიანობის წესი; 8.დასარეგულირებელია კომერციული ბანკების საკრედიტო პორტფელის სტრუქტურა და 300 მლრდ ლარის მქონე გირაოს საკითხი.

გამოყენებული ლიტერატურა

1,Burnside, C., Eichenbaum, M. and Rebelo, S. 2001a. Prospective deficits and the Asian currency crisis. Journal of Political Economy 109, 1155–98.

2,Burnside, C., Eichenbaum, M., and Rebelo, S. 2001b. Hedging and financial fragility in fixed exchange rate regimes. European Economic Review 45, 1151–93.

3,Cagan, P. 1956. Monetary dynamics of hyperinflation. In Studies in the Quantity Theory of Money, ed. M. Friedman. Chicago: University of Chicago Press.

4,Chang, R. and Velasco, A. 2001. A model of financial crises in emerging markets. Quarterly Journal of Economics 116, 489–517.

5,Christiano, L., Braggion, F. and Roldos, J. 2006. The optimal monetary response to a financial crisis. Mimeo, Northwestern University.

6,Corsetti, G. and Mackowiak, B. 2006. Fiscal imbalances and the dynamics of currency crises. European Economic Review 50, 1317–38.

7,Corsetti, G., Pesenti, P. and N. Roubini. 1999. What caused the Asian currency and financial crisis? Japan and the World Economy 11, 305–73.

8,Daniel, B. 2001. The fiscal theory of the price level in an open economy. Journal of Monetary Economics 48, 293–308.

9,Diamond, D. and Dybvig, P. 1983. Bank runs, deposit insurance and liquidity. Journal of Political Economy 91, 401–19.

10,Diaz-Alejandro, C. 1985. Good-bye financial repression, hello financial crash. Journal of Development Economics 19, 1–24.

11,Drazen, A. and Helpman, E. 1987. Stabilization with exchange rate management. Quarterly Journal of Economics 102, 835–55.

12,Dupor, W. 2000. Exchange rates and the fiscal theory of the price level. Journal of Monetary Economics 45, 613–30.

13,Aslanishvili David – Обзор Мирового Рынка Государственных Ценных Бумаг и их структура., стр 219 – 220 , STATE UNIVERSITY OF MOLDOVA, FACULTY OF ECONOMIC SCIENCES, October 31–November 01, 2014,Chisinau, Moldova.

14,ასლანიშვილი დ. 2012. „ევროპის ქვეყნებში მიმდინარე ეკონომიკური კრი­ზი­სის მიზეზები“ - თსუ, პ.გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტი­ტუ­ტის სამეცნიერო შრომების კრებული (მიძღვნილი აკადემიკოს ა.გუნიას დაბ. 100 წლისთავისადმი, 5, გვ 298 - 305), დეკემბერი, თბილისი, საქართველო.

15,ქრისტინე ომაძე, დავით ასლანიშვილი, „ეკონომიკური კრიზისის გავ­ლე­ნა მსოფლიო ეკონომიკაზე“ - თსუ,  ეკონომიკის ინსტიტუტის საერთა­შო­რისო სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენცია 2013 წლის 28-29 ივ­ნი­სი, გვ. 502 - 508, თბილისი, საქართველო.

16,ქრისტინე ომაძე, 2013. ეკონომიკური და პოლიტიკური კრიზისების გავლენა საქართველოს ფინანსურ ბაზარზე, თსუ, ეკონომიკის ინსტიტუტის საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი „ეკონომისტი“, #4, გვ. 86 - 98, თბილისი, აგვისტო-სექტემბერი.

17,The Financial crisis inquiry report, Final Report of the National Commission on the Causes of the Financial and Economic Crisis in the United States, Febrary, 2011.

18,Krugman, Paul (September 23, 2011). "Origins of the Euro Crisis". The New York Times.

---